اقتصاد دیجیتال را نمی‌توان با ساعت شعبه کنترل کرد |  بازار دیجیتال خواب ندارد؛ بانک مرکزی با چراغ خاموش به جنگ ۲۴/۷ می‌رود

گروه اقتصادی: بانک مرکزی می‌خواهد برای بازارهای مالی دیجیتال ساعت کاری تعیین کند؛ تصمیمی که با واقعیت جهانیِ «اقتصاد شبانه‌روزی» در تضاد است. در جهان، نهادهای ناظر برای مدیریت ریسک سراغ ابزارهای هوشمند رفته‌اند، نه بستن درِ بازار. تجربه‌های گذشته در ایران نشان داده هر بار دسترسی رسمی محدود شده، فعالیت‌ها به زیرزمین یا به خارج از کشور رفته است. این بار هم بیم آن می‌رود که همان اشتباه تکرار شود. یک جمله کلیدی برای خلاصه ماجرا کافی است .  اقتصاد دیجیتال پابه‌پای اینترنت همیشه روشن است؛ نمی‌شود آن را به ساعت اداری محدود کرد.

معمای رگولاتور؛ چرا بانک مرکزی دنبال ساعت کاری است؟

دغدغه رسمی: تسویه و نظارت

به گزارش بولتن نیوزبانک مرکزی می‌گوید برای بستن حساب‌ها و نظارت، بازار باید ساعت شروع و پایان داشته باشد. این منطق به سیستم‌های قدیمی بانکی برمی‌گردد که پایان روز حساب‌ها را می‌بستند. اما بازارهای دیجیتال چنین نیازی ندارند؛ معاملات آنی و پیوسته انجام می‌شود. اصرار به ساعت اداری در واقع تحمیل قواعد یک سیستم قدیمی به فناوری جدید است؛ سیاستی که دوام نخواهد آورد.

نگرانی از تبدیل پلتفرم‌ها به بانک

بانک مرکزی نگران است که برخی پلتفرم‌ها پول مردم را جمع کنند و وعده سود بدهند، یعنی کار بانکی کنند بدون مجوز. این نگرانی درست است، اما راه‌حلش خاموش‌کردن بازار نیست. کشورهایی مثل ترکیه و کره‌جنوبی با قوانین روشن، پول مشتری را از حساب شرکت جدا کرده‌اند و اجازه نداده‌اند پلتفرم‌ها بدون مجوز بانکی کار سپرده‌گیری کنند. راه‌حل، شفافیت و قانون است، نه تعطیلی بازار.

دغدغه پشتوانه طلا

فروش طلا یا سکه دیجیتال بدون پشتوانه واقعی یک خطر جدی است. اما باز هم ساعت کار بازار هیچ ربطی به این موضوع ندارد. راه‌حل ساده است: گزارش‌های حسابرسی مستقل، اعلام ذخایر واقعی و نگهداری طلا در خزانه‌های رسمی. این همان چیزی است که در دنیا به نام «اثبات ذخایر» شناخته می‌شود.

اعتماد عمومی و ریسک سیستمی

بانک مرکزی می‌گوید باید اعتماد مردم را حفظ کرد. اما آیا محدودیت ناگهانی اعتماد می‌سازد؟ برعکس، این کار باعث می‌شود مردم به پلتفرم‌های خارجی یا بازارهای زیرزمینی بروند؛ جایی که هیچ نظارتی وجود ندارد. نتیجه این می‌شود که به اسم حفاظت از مردم، ریسک برای مردم بیشتر می‌شود.

جلوگیری از خروج سرمایه

دغدغه خروج سرمایه درست است. اما تجربه نشان داده وقتی بازار داخلی محدود می‌شود، سرمایه و کاربر به‌سادگی به سمت پلتفرم‌های خارجی می‌روند. راه‌حل این است که یک بازار داخلی قوی و شبانه‌روزی بسازیم که همه معاملات در آن شفاف باشد، مشتریان احراز هویت شوند و تراکنش‌های مشکوک قابل پیگیری باشد.

نبض اقتصاد جهانی؛ بازاری که هرگز نمی‌خوابد

واقعیت شبانه‌روزی بودن اقتصاد دیجیتال

اقتصاد دیجیتال مرز ندارد. وقتی کاربر شما در آمریکا، اروپا و آسیا هم‌زمان فعال است، بازار همیشه روشن است. محدودکردن چنین بازاری به ساعت اداری محلی مثل تلاش برای متوقف‌کردن جزر و مد دریاست.

نمونه فارکس

بازار جهانی ارز (فارکس) بزرگ‌ترین بازار مالی دنیاست و ۲۴ ساعته فعال است. نقدینگی مثل خورشید از شرق به غرب می‌چرخد. این بازار سال‌هاست با همین شکل کار می‌کند و نهادهای ناظر هم آن را مدیریت می‌کنند. یعنی می‌شود بازار شبانه‌روزی داشت و در عین حال نظارت کرد.

تجربه رمزارزها

بازار رمزارز به‌طور طبیعی شبانه‌روزی است. بخش زیادی از اتفاقات مهم در ساعات کاری آمریکا و آسیا می‌افتد. اگر کاربر ایرانی در این ساعات به بازار داخلی دسترسی نداشته باشد، با خطر «عدم دسترسی» روبه‌رو می‌شود؛ یعنی بازار جهانی سقوط می‌کند و او فقط نظاره‌گر از دست‌رفتن سرمایه‌اش است. محدودیت زمانی، ریسک تازه‌ای می‌سازد.

مهاجرت سرمایه و کاربر

بستن بازار داخلی تقاضا را از بین نمی‌برد؛ بلکه آن را به خارج می‌راند. نتیجه این است که هم سرمایه می‌رود، هم داده و هم نظارت از دسترس بانک مرکزی خارج می‌شود. این همان چیزی است که در ادبیات اقتصادی به آن «فرار نظارت» می‌گویند.

تجربه دنیا؛ چطور ریسک را مدیریت می‌کنند؟

امارات؛ شفافیت به‌جای ساعت اداری

دبی در سال ۲۰۲۲ «سازمان تنظیم مقررات دارایی‌های مجازی» (VARA) را تأسیس کرد؛ نهادی که امروز یکی از شفاف‌ترین چارچوب‌های قانونی را برای رمزارز و توکن‌های دیجیتال در منطقه دارد. بر اساس آیین‌نامه‌های منتشرشده در ۲۰۲۳ و ۲۰۲۴، تمام پلتفرم‌ها باید مجوز بگیرند، حساب‌های مالی‌شان حسابرسی شود و گزارش شفاف از ذخایر و فعالیتشان ارائه دهند.
نکته مهم این است که هیچ جا سخنی از محدودیت ساعات معامله نیامده. بازار رمزارز و طلا در دبی به صورت شبانه‌روزی فعال است، اما تحت قوانین سختگیرانه AML (ضدپولشویی) و KYC (هویت‌سنجی) کنترل می‌شود. همین سیاست باعث شده دبی در چند سال گذشته به یکی از قطب‌های مالی دیجیتال خاورمیانه تبدیل شود و ده‌ها صرافی بین‌المللی معتبر، دفتر منطقه‌ای خود را آنجا باز کنند.

ترکیه؛ تمرکز بر توان مالی، نه تعطیلی بازار

ترکیه یکی از کشورهایی است که به‌دلیل بحران ارزی، جمعیت جوان و اقبال شدید به رمزارزها (طبق آمار ۲۰۲۳ بیش از ۴۰٪ شهروندان حداقل یک‌بار رمزارز خریده‌اند) ناچار شد مقررات سختگیرانه وضع کند.
طبق قانون جدید، صرافی‌های رمزارز باید حداقل ۱۵۰ میلیون لیر سرمایه اولیه (حدود ۴.۵ میلیون دلار) داشته باشند و متولیان امانی نیز باید ۵۰۰ میلیون لیر سرمایه ثبت‌شده ارائه کنند. علاوه بر این، پلتفرم‌ها ملزم شده‌اند پول مشتریان را در حساب‌های بانکی جداگانه نگه دارند و از معاملات پرریسک مثل «اهرم» جلوگیری کنند.
با وجود این همه سختگیری، هیچ‌گاه ساعت کاری بازار محدود نشده است. کاربران ترکیه‌ای می‌توانند شبانه‌روز معامله کنند، اما مطمئن هستند که پشتوانه مالی پلتفرم‌ها قوی است و در صورت بروز بحران، سرمایه‌شان در معرض نابودی نیست.

اتحادیه اروپا؛ قانون جامع برای ۲۷ کشور

اروپا با تصویب قانون «MiCA» در سال ۲۰۲۳، یک چارچوب واحد برای همه کشورهای عضو اتحادیه تعریف کرد. این قانون از ژوئن ۲۰۲۴ برای صادرکنندگان استیبل‌کوین و از دسامبر ۲۰۲۴ برای صرافی‌ها و ارائه‌دهندگان خدمات رمزارزی اجرا می‌شود.
در MiCA همه‌چیز شفاف است: پلتفرم‌ها باید مجوز اروپایی بگیرند، دارایی مشتریان را جدا نگه دارند، برای توکن‌های پشتوانه‌دار مثل استیبل‌کوین‌ها ذخایر واقعی و حسابرسی‌شده داشته باشند و گزارش‌های دوره‌ای منتشر کنند.
اروپا فرض را بر این گذاشته که بازار همیشه فعال است، بنابراین قوانینش دائمی و شبانه‌روزی طراحی شده‌اند، نه مقطعی. به همین دلیل، کاربر اروپایی چه نیمه‌شب باشد چه روز، از حمایت قانون بهره‌مند است.

سنگاپور و کره‌جنوبی؛ «نظارت هوشمند» و «تفکیک دارایی»

سنگاپور از سال‌ها پیش با «قانون خدمات پرداخت» همه پلتفرم‌های رمزارزی را ملزم کرده مجوز بگیرند و زیر نظر «مرجع پولی سنگاپور» کار کنند. قوانین آن کشور سختگیرانه است: هر مشتری باید هویت‌سنجی شود، پول مشتریان در حساب‌های امن و جدا نگهداری شود و گزارش تراکنش‌ها به‌صورت آنی به نهاد ناظر ارائه شود. با این حال بازار هیچ‌وقت تعطیل نمی‌شود و معاملات ۲۴ ساعته ادامه دارد.

کره‌جنوبی بعد از سقوط پروژه‌های پرریسک مثل ترا-لونا، قانون «حمایت از کاربران دارایی‌های مجازی» را تصویب کرد که از ژوئیه ۲۰۲۴ اجرا شده است. بر اساس این قانون:

• دارایی کاربران باید جدا از دارایی شرکت نگهداری شود،
• صرافی‌ها موظف به خرید بیمه اجباری برای جبران خسارت احتمالی هستند،
• رفتارهای غیرمنصفانه و دستکاری بازار ممنوع است،
• و همه پلتفرم‌ها باید به‌طور دوره‌ای توکن‌های لیست‌شده را بازبینی کنند.
  باز هم تأکید می‌شود: همه این سخت‌گیری‌ها وجود دارد، اما بازار شبانه‌روزی باز است.

از تجربه جهانی چه چیز میفهمیم؟

آنچه از تجربه جهانی برمی‌آید ساده است: هیچ کشوری ساعات کار را ابزار کنترل ریسک قرار نداده است.

• امارات با شفافیت و مجوزدهی مرحله‌ای، دبی را به قطب مالی منطقه تبدیل کرده است.
• ترکیه با تعیین سرمایه اولیه بالا (۱۵۰ تا ۵۰۰ میلیون لیر) و تفکیک وجوه، ریسک ورشکستگی را کاهش داده است.
• اتحادیه اروپا با MiCA یک قانون جامع برای ۲۷ کشور نوشته که از نیمه‌شب تا ظهر یکسان اجرا می‌شود.
• سنگاپور و کره‌جنوبی با تفکیک دارایی، بیمه اجباری و نظارت هوشمند از مردم حمایت کرده‌اند.

هیچ‌کدام نگفته‌اند بازار باید مثل شعبه بانک ساعت ۴ بعدازظهر تعطیل شود. همه کشورها پذیرفته‌اند که اقتصاد دیجیتال شبانه‌روزی است؛ پس به‌جای محدودکردن، رفتار بازیگران را تنظیم کرده‌اند.

ایران در بزنگاه تاریخ؛ فرصت یا خودتحریمی؟

ظرفیت‌های ایران

ایران در حوزه پرداخت الکترونیک و فناوری مالی در منطقه جایگاه بالایی دارد. میلیون‌ها تراکنش روزانه، نیروی انسانی متخصص و تجربه گسترده در خدمات پرداخت نشان می‌دهد که می‌تواند به یک قطب منطقه‌ای تبدیل شود.

خطر تکرار تجربه‌های شکست‌خورده

سال‌ها پیش بازار فارکس در ایران محدود شد، اما مردم به‌سادگی به کارگزاران خارجی رفتند. نتیجه چه شد؟ هم سرمایه از کشور خارج شد و هم کلاه‌برداری‌های گسترده اتفاق افتاد. حالا دوباره همان مسیر در حال تکرار است.

تناقض آشکار

بانک مرکزی می‌گوید برای کاهش ریسک می‌خواهد بازار را محدود کند؛ اما در عمل همان محدودیت، ریسک‌های جدیدتری می‌سازد: مهاجرت کاربر، زیان‌های ناگهانی، و رشد بازار زیرزمینی.

نقشه راه رگولاتوری مدرن؛ از محدودیت زمانی به نظارت هوشمند

فناوری نظارت هوشمند طبق تجربه جهانی

امروز نهادهای ناظر در دنیا با استفاده از ابزارهای هوشمند، معاملات را به‌صورت لحظه‌ای زیر نظر دارند. از رصد تراکنش‌های مشکوک گرفته تا پایش نقدینگی و شناسایی الگوهای غیرعادی به‌طور خودکار انجام می‌شود. این یعنی دیگر نیازی به «تعطیلی برای بررسی» وجود ندارد.

چارچوب پیشنهادی برای ایران

• صدور مجوز روشن برای انواع پلتفرم‌ها (کارگزار، متولی نگهداری، صادرکننده توکن).
• الزام به داشتن سرمایه کافی برای مقابله با بحران.
• تفکیک دارایی مشتریان از حساب شرکت.
• خرید بیمه برای جبران خسارت احتمالی.
• حسابرسی منظم و اعلام ذخایر واقعی.
• منع دستکاری و معاملات ساختگی.
• اتصال مستقیم داده‌های پلتفرم‌ها به داشبورد نظارتی بانک مرکزی.

بازتعریف بحث

بحث واقعی این نیست که بازار شبانه‌روزی باشد یا محدود. بحث اصلی این است که نظارت سنتی و دستی را ادامه بدهیم یا سراغ نظارت هوشمند و دائمی برویم. فناوری امروز اجازه داده همه‌چیز در لحظه رصد شود؛ دیگر نیازی به بستن بازار نیست.

نتیجه‌گیری: بازار را تنظیم کنید، نه ساعت را

دارایی‌های دیجیتال همیشه فعال‌اند. با ساعت اداری نمی‌شود آن‌ها را مهار کرد. محدودیت زمانی به‌جای کاهش ریسک، ریسک تازه‌ای می‌سازد و کاربران را به بازارهای غیرشفاف خارجی می‌برد. ایران یا می‌تواند دوباره خود را با سیاست‌های بازدارنده عقب بیندازد، یا با یک چارچوب مدرن به رهبر منطقه در اقتصاد دیجیتال تبدیل شود. انتخاب روشن است: بازار را باید تنظیم کرد، نه ساعت را.

ایران در نقطه حساسی ایستاده است. اگر سیاست‌گذار بخواهد اقتصاد دیجیتال را با منطق «شعبه و بستن در ساعت چهار بعدازظهر» اداره کند، نتیجه‌اش چیزی جز خروج سرمایه، رشد بازارهای زیرزمینی و افزایش بی‌اعتمادی نخواهد بود. اما اگر همان‌طور که تجربه دنیا نشان می‌دهد، نظارت هوشمند، شفافیت و قواعد روشن جایگزین محدودیت شود، ایران می‌تواند از مزیت‌های واقعی‌اش استفاده کند: میلیون‌ها کاربر آشنا به خدمات مالی آنلاین، نیروی انسانی متخصص و جایگاه قوی در پرداخت‌های منطقه.

انتخاب ساده اما سرنوشت‌ساز است: یا با سیاست‌های سلبی، یک فرصت تاریخی را خودمان نابود می‌کنیم، یا با رگولاتوری مدرن، ایران را به بازیگر اصلی اقتصاد دیجیتال خاورمیانه تبدیل می‌کنیم.